[1] Thiếp nay Liễu thị 妾  柳 氏, Ốc hiệu Ba Bành 沃 号 𠀧 彭: Tôi họ Liễu, tên là Ba Bành. Ốc hiệu 沃号 tiếng xưa, có nghĩa tên gọi là. Lưu Bình Phú [trang 3a] có câu: Anh còn chút bạn hiền nghĩa cũ 英 群 㤕 伴 䝨  , danh ốc Lưu Bình 名 屋 刘 平, cùng bạn thư sinh 共 伴 書 生. Danh ốc 名屋: tên gọi là… chữ ốc 屋,沃 đến cuối thể kỷ 19 đầu 20 đã trở thành từ cổ, không có trong tự điển của ông HTC, và ông PHS không muốn dùng nó nên đã đọc từ khó hiểu ốc hiệu bằng mỹ hiệu. Cũng chỉ là đọc cho thuận câu thuận chữ, không đúng với bản Nôm.

[2] Việc làm hồ hổn quá chằn tinh 役  胡 混 过 𤠶 星: Nghề đôi mách xứng hơn xốc lá 芸 堆 覓 称 欣 朔 𦲿: Trong khi đi làm thì hổn ẩu, dữ hơn bà chằn [với người cùng làm]. Ưa chuyện đàn bà nói tới nói lui, chẳng nên nghề ngỗng gì. Ba Bành tự đánh giá rằng nghề nhiều chuyện còn giỏi hơn nghề xốc lá. Làm hồ 胡: Không phải nghĩa đi làm phu hồ như ngày nay mà là nhuộm hồ cho vải cứng hơn dầy hơn, công chuyện linh tinh liên quan đến nghề vải, đủi. Chằn tinh là hình tượng ác, xấu trong truyện kể dân gian Miền Nam, chịu ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ. Không thể phiên âm là trăn tinh như nhiều người chủ trương gần đây. Xốc lá 朔𦲿: lấy lá dừa xốc nóc nhà, lợp mái. Xấp nóc> xốc nóc> xốc lá…. Bản nôm viết xốc lá thành sóc lá 朔𦲿, giọng Miền Nam.

[3] Khéo biết làm nem làm chạo 窖别腩鮉, Tài hay bán bộ bán thuyền 才 咍 半 步 半 船 : Khéo léo trong nghề gia chánh, Giỏi việc bán buôn. Bán bộ bán thuyền 半步半船: Mua gánh bán bưng hay bơi xuồng bán hàng trên sông rạch. Tiếng chung chỉ buôn bán.

[4] Tưởng cầm cơ đợi bực ông Nghè 想 扲 机 待 幅 翁 儀, Rủi bạc phận đụng nhằm chú Ngáo 𡂳 泊 分 動 𠰃 注 堯: Tưởng là kén chọn thì gặp được người đỗ đạt danh giá, Ai ngờ xui xẻo nên lấy nhằm thằng Ngáo. Già kén chẹn hom! Cầm cơ 扲 机: Đợi thời vận, chờ đợi. Đụng: HTC 動, xán vô. Đây có nghĩa lấy chồng, lấy vợ trong cách nói ngày xưa.  Ca Dao Miền Nam: Đó con quan đây cũng con làng. Chỗ người gần em không đụng, đụng bạn hàng xa xôi. Hồ Biểu Chánh thường dùng chữ đụng theo nghĩa nầy: … cô đụng ông chủ sự sở Thương Chánh, bây giờ vợ chồng cô ở tại Sa Đéc. (Thầy Thông Ngôn, nhà xuất bản Văn Hóa Sàigon, 2005, trang 120). Để ý bản Nôm viết đụng bằng bộ nhân 亻hài thanh với chữ động 動, bộ nhân 亻 ở đây như là dấu chỉ phải đọc khác âm động nên có giá trị như dấu nháy. Đây là trường hợp khác với bộ nhân trong chữ Ngáo

[5] Việc làm thời lếu láo: 役  時 𠮩 咾, Tánh ở lại ngất ngơ 性 於 吏 吃 𠽐: Không biết chăm chỉ làm lụng, chỉ quọt quẹt quấy quá cho có, tánh tình ăn ở lại cà tàng, ngớ ngẩn. Lếu láo 𠮩咾: làm việc gì chỉ chú đến xong việc, không để ý đến kết quả phải cho tốt. HTC, Lếu láo: Quấy quá, vô tình, vô ý, ngơ ngẩn, không biết sự gì; không nên thân, không nên người.

[6] Đi thời tuôn bụi bờ 𠫾 時 𣻆 培 坡, Ngồi lại nói khùng nói khịu 𡎥 吏 呐 穷 呐 召: Cử chỉ và lời nói không được bình thường như thiên hạ. Ba Bành thị chồng rất thấp, đó là nguồn gốc của chuyện đánh chồng và thay chồng sau nầy. Câu trên hoặc thiếu chữ tuôn 𣻆 hoặc dư chữ nói 呐 . Nghĩ rằng thiếu chữ tuôn. Sửa lại: Đi thời tuôn bụi [tuôn] bờ, ngồi lại nói khùng nói khịu.

[7] Trách bấy ông tơ lăng líu 責 閉 󰎰 絲 凌 𣱾, Hiềm thay bà nguyệt vấn vương 嫌 台 妑 月 問 王: Giận tức duyên tơ xe lộn mối, cho tôi mối xấu. Lăng líu 凌 𣱾: làm chuyện lộn xộn. Hiềm 嫌, giận ghét, HTC, tích sự oán thù, cừu hận.

[8] Giận thời phải nói cho đã giận 陣 時 沛 呐 朱 㐌 陣, Nghèo phải lo mới đỡ cơn nghèo 𠨪 沛 卢 買 拖 干 𠨪: Buồn giận hoàn cảnh thì nói cho đã miệng, chớ túng thì phải tính, phải chạy ngược chạy xuôi. Còn có thể vay mượn được thì đâu chịu thua. Ba Bành quả là người biết tính toán chuyện thời cơ. Vì vậy ta không lạ khi thấy Ba Bành dễ dàng bỏ Ngáo theo Lục Tồn.  Bản Nôm khắc chữ đơn lo 卢 thiếu nét thành chữ hộ 户.

[9] Đi nỡ để cám treo 𠫾 𦬑 底 感 撩 mà bỏ heo nhịn đói  麻 補 㺧 𠴍 対: Có thì phải xài, không phí mà bỏ không. Ngáo dở mọi mặt nhưng cũng có thể tạm xài được chuyện nầy chuyện kia.

[10] Lên Hộ Tồn tỏ nỗi sự cơ 𨑗 戶 存 訴 浽 事 机, Vay nửa chục về ta làm vốn 爲  姅 逐 𧗱 些  本: Tới nhà Hộ Tồn than thở tình trạng gia cảnh để vay năm quan tiền về làm vốn bán buôn. Chữ 𨑗 đọc là lên và trên, cũng như  𨑜 đọc dưới và xuống.

[11] Bất nông bất sĩ hựu bất công 不 農 不 仕 又 不 工: Mình không phải nông, sĩ, công, vậy thì anh chàng nầy theo nghề thương. Đó là nói vậy chớ thiệt sự Lục Tồn theo nghề cho vay! Ngang ngang ấp lý tự xưng hùng 昻 昻 邑 里 自 称 雄. Ngang nhiên xưng hùng xưng bá ở trong làng xóm. Đồng kim tác táo tranh Vương Khải: 銅 金 作 燥 争 王 啓: Lấy đồng làm bếp tranh với Vương Khải, Tự lạp đại tân tỉ Thạch Sùng 自 臘 代 薪 比 石 崇: Dùng sáp thay củi chụm bếp so sánh với Thạch Sùng. Trong tuồng hát bội thể hát gọi là bạch 白 để cho nhân vật trình bày về mình bằng một bài thơ tứ tuyệt bằng Hán Văn. Ở đây Lục Tồn dùng hai câu đầu nói nghề nghiệp và vai vế của mình trong địa phương, hai câu kế cho biết mình đang giàu có.

[12] Quê ngụ đất Khải Phong 圭 寓 坦 凱 豐, Mỗ Sáu Tồn phú hộ 某 𦒹 存 富 户: Nhân vật giàu có Lục Tồn xưng danh tánh. Trong tuồng hát bội, nhân vật xuất hiện lần đầu tiên trên sân khấu khai tên tuổi, quê quán, nói những hoài bão, những ước mơ, ngay cả ý định soán ngôi, lòng thù hận muốn ám hại người … là chuyện bắt buộc. Đây không còn thuần là lời của chính nhân vật đó nói ra, đây là một kỷ thuật của tuồng có vai trò như là tiếng nói thầm của nhân vật, như là ai đó nói về nhân vật nầy. Kỷ thuật nầy nhằm cung cấp cho người xem những chi tiết để hiểu về nhân vật đang đứng trên sân khấu. Lục Tồn không dám xưng Lục Tồn mà xưng là Sáu Tồn, chuyện có lý do của nó! Để ý chữ đất 坦 trong bản Nôm viết dư nét, phần chữ đán 旦  thành chữ cắng 亘.

[13] Việc buôn bán ở nơi căn số 役 奔 半 於 尼 根 數, Nghề làm ăn cũng có giàu nghèo 芸  咹 拱 固 𢀭 𠨪: Buôn bán có số có phần cho nên cùng buôn bán mà có kẻ giàu người nghèo. Thiệt ra Lục Tồn chỉ nói theo niềm tin xưa, hay nói để an ủi người nghèo chung quanh. Chuyện giàu nghèo tùy thuộc phần nhiều vào sự khôn ngoan lanh lợi của người buôn bán. Chữ nghèo 𠨪 ở đây – và nhiều chỗ khác - khắc sai thành chữ nhau 饒.

[14] Tôi cũng vay ba quan tiền 碎 拱 撝 𠀧 貫 錢, Tôi mua một cặp heo 碎 󰀴  及 㺧: Lục Tồn nói về bước đường đầu tiên xây dựng sự nghiệp của mình. Cũng vay nợ, cũng khởi cuộc bằng nghèo khổ, nhưng khá lần lần [là nhờ cần mẫn và sự lơ là ngu dốt của người chung quanh.] Chữ một  khắc sai thành nghệ 艾. Cũng như chữ nên, nhiều trường hợp chữ một như thế nầy.

[15] Tôi vay một giạ lúa cũng làm vốn 碎 撝  胣 穭 拱  本: Nghèo đến nỗi một giạ lúa cũng phải vay! Thương thay. Vậy mà về sau giàu lên thì sanh tật gái ghiếc bạc bài cho đến nỗi tán gia bại sản, nghèo rớt mồng tơi trở lại. Chữ lúa 穭 viết sai thành trổ 擼. Chữ giạ viết với giọng Miền Nam dạ 胣.

[16] Có một nghề đặt rượu nuôi heo 固  芸 逹 𨢇 餒 㺧, Bây giờ mới cao nhà lớn nổng 悲 除 買 高 茹 吝 擃: Nhất nghệ tinh nhất thân vinh, nhờ có nghề nuôi heo và đặt rượu (lấy bả rượu nuôi heo!), Nay mới được nhà lớn đất rộng. Bản nôm viết thủ + nông 農 tôi đọc nổng: đất gò, chỉ đất nói chung. Không thể đọc là cổng được dầu thành ngữ cao nhà lớn cổng thường nghe nói. Chữ nổng 嶩 thường được viết với bộ sơn hoặc các bộ khác như thổ, mộc, bộ thủ dùng chỗ nầy do người viết Nôm viết quấy quá. Chữ nuôi 餒 phần bộ thực 食đã sai thành bộ nữ 女.

[17] Con mẹ đà ba mươi đứa con 昆 媄 它 𠀧 𨑮 𠁂 昆, Tôi mới nói chơi nó nó lại mắng tôi 碎 買 呐 𠶜 奴 奴 吏 莾 碎. Tôi bông lơn với phụ nữ, dầu là người già, nhưng vì tôi nghèo nên bị họ nói trên đầu trên cổ. Ba mươi đứa con 𠀧 𨑮 𠁂 昆: Cách nói quá, chỉ đàn bà qua nhiều lửa, không còn trẻ đẹp gì nữa. Tiếng con mẹ, thằng cha là tiếng thông tục ngụ ý khinh dễ một người nào đó, Lục Tồn dùng tiếng nầy như ngầm cho biết rằng thứ đó đối với mình bây giờ chẳng có giá trị gì. Nói chơi 呐 𠶜: Nói xa xa gần gần để dọ tình ý phái nữ. Bản Nôm mắng 莾 bị khắc thành buôn 奔.

[18] Quần đầu chỏ áo nống trôn 裙 頭 拄 袄 擃 腀: Người nghèo quá mạng, quần chỉ tới gối, áo thì ngắn quá, dỡ hổng lên, lòi mông. HTC, nống lên 擃 , chống đỡ lên. (Hai chữ chỏ và nống bản Nôm viết với bộ y 衣 do ảnh hưởng của các chữ áo quần.

[19] Con gái lịch sự thấy tôi cũng muốn 昆 𡛔 歷 事 体 碎 拱 悶, Người thanh tao gặp mỗ phải chào 㝵 清 幍 及 某 沛 嘲: Thiếu nữ trẻ đẹp rất thích tôi, gặp tôi thì chào hỏi, thì làm thân. Lục Tồn biết thóp bụng dạ người đời và cũng rất tự tin. Tự tin nên anh ta biết mình phải nói gì với Ba Bành khi cần thiết. Gái lịch sự 𡛔 歷 事: gái đẹp. Truyện Sãi Vãi: Gái mười bảy lịch ôi quá lịch. Từ lịch 歷, lịch sự 歷事 chỉ con gái đẹp cách nay 50 năm còn xài, giờ đã vào dĩ vãng nhường chỗ cho những từ mới phát sinh. Người  thanh tao, tức người lịch sự nói trên. HTC, thanh tao, thanh bai, thanh lịch, thanh cảnh: Xinh tốt, đẹp đẽ, lịch sự, điển dắn, dịu dàng không kịch (quê kệch). Không hiểu sao bản Nôm viết thanh tao thành thanh thao 清 幍.

[20] Nào phô thuốc đốt trầu trao  哺 󰏕 焠 蒌 𢭂, Lật đật trà khuyên rượu tiến 栗 達 茶 勸 𨢇 進:  Ai cũng làm thân, lễ phép lịch sự, mời đủ thứ rượu trà trầu thuốc để tỏ vẻ thân thiện. Trà khuyên 茶 勸: mời trà. Bản Nôm viết lầm thành trà hoan 茶 歡.

[21] Bần  cư náo thị vô nhơn vấn 貧 居 閙 市 無 人 問 , Phú tại sơn lâm hữu viễn thân 富 在 山 林 有 遠 親: Hai câu thơ cổ nói về tình đời, thói thường thấy giàu có thì tìm đến, thấy nghèo hèn thì lánh xa. Bản Nôm viết lầm náo thị 閙市 thành nhàn thị 閒市!

[22] Cấp mễ đầy đà khắp hương thôn 給 米 苔 㐌 泣 鄕 村, Cho tiền tháng đầy trong ấp lý 朱 錢 𣎃 苔 冲 邑 里: [Mình] Cho vay tiền, cho mượn gạo khắp trong làng ngoài xóm. Cách nói tự phụ ta đây giàu có, nhiều kẻ phụ thuộc, nhờ cậy giùm giúp.

[23] Tới nhà có chuyện chi 細 茹 固 𡀯 之, Mời chị mầy ngồi đó 𠶆 姉  𡎥 妬: Xin chào mới tới, xin mời ngồi. Câu tới nhà có chuyện chi, như là câu chào khách đến nhà. Cách chào như là hỏi kiểu nầy ngày nay ít dùng. Cả câu toát ra sự thân thiện đồng thời biểu lộ sự tự tin về tình trạng trên trước, giàu có của mình. Chữ chị mầy 姊 眉 Lục Tồn dùng có tính toán. Không phải chị, không phải mầy mà là chị mầy.  Như là chị bầy trẻ, tiếng thân mật.

[24] Làn đan vào cửa đỏ 郎 单 𠓨  赭, Khép nép tỏ lòng son 󰑺 納 訴 𢚸 崙: Khúm núm bước vào nhà giàu để tỏ nỗi lòng của tôi. Cửa đỏ 𨷶赭 chỉ nhà giàu, không nhất thiết phải sơn đỏ như ngày xưa. Cũng như chữ son trong lòng son 𢚸崙 chỉ có giá trị làm đẹp câu văn. Làn đan 郎单 từ xưa có nghĩa sự phải khiêm cung của người dưới/nghèo đối với kẻ trên/giàu, cũng có nghĩa sự vô phép đối với người trên trước. Chữ nầy còn sót lại rất ít trong văn vần. Thấy nhiều trong tuồng hát bội. Truyện thơ Lưu Nữ Tướng có câu Thôi thôi chẳng dám làn đan nữa là hay Hoa Tiên, Bớt lời xin chớ làn đan lắm lời. Génibrel (闌單 539, 191) Bonet, HTC (闌單264,537) đều có. Không thể đọc loàn đơn như Lại Ngọc Cang. Phiên lang đơn như PHS cũng còn khả thể vì coi theo tự dạng chữ Nôm 郎单, nhưng tự điển trước đó đã có âm làn đan thì phải căn cứ theo âm đó.

[25] Dám thưa cậu  踈 舊: Cùng nghĩa với Dạ thưa cậu, nhưng mà giọng còn lễ phép hơn nữa. Đó là thái độ khôn ngoan nhún nhường của Ba Bành khi cần thiết. Bản Nôm viết chữ cựu 舊tôi phân vân giữa hai chữ cậu/cửu. Cửu là cách nói của người ở vùng có nhiều ảnh hưởng của người Tiều để gọi cậu hay tỏ vẻ kính trọng ai đó, còn trẻ. Để ý tác giả gọi nhân vật Dì Rạng bằng Ỷ Rạng.

[26] Tôi tính việc đi buôn 碎 併 役 𠫾 奔, Xin cậu giùm cái vốn 嗔 舅 𠆳 丐 本: Tôi muốn đi buôn bán, [ngặt không có tiền] xin cậu làm ơn cho tôi mượn chút vốn. Giùm [口+𠆳], tiếng cầu xin lịch sự nhún nhường. Ai đi mượn tiền mà chẳng nói giọng dễ thương của kẻ con, sau nầy tới chừng đòi kẻ cho vay mượn nếu không có mồng có mỏ dễ gì đòi được. Mà không phải chỉ có mượn tiền, trong Nam nhờ cậy chuyện gì cũng xài chữ giùm dễ thương nầy. Tuồng Trương Ngố [2a], người muốn mướn thằng Ngố đã nói với mẹ nó một cách lịch sự: Chị giùm thằng Ngố một phen, Ở với tôi rày đặng đỡ tay chưn.

[27] Tôi vay trong ba tháng 碎  撝 冲 𠀧 𣎃, Cậu trợ lấy năm quan 舊 𦔳 𥙩 𠄼 貫:  Ba Bành nói rõ ràng điều mình muốn với thời gian vay và số tiền vay, đúng là người biết mình muốn gì và cần nói những gì! Chữ trợ 助 giống như chữ giùm ở trên có vẻ kính trọng, tâng bốc người đối thoại. Tôi thì tôi vay, còn cậu thì cậu trợ, nghĩa là giùm giúp tôi. Chữ nghĩa thiệt là khéo!

[28] Ở biết kính biết vì 於 别 敬 别  &, Luận chi trăm chi chục 論 之 𤾓 之 逐: Ở ăn đối xử với nhau theo lẽ phải thì, ối thôi, tiền trăm bạc chục cũng là nhỏ mọn. Chữ Nôm & tôi không đọc nỗi. Xin chờ cao kiến. Tạm ghi vì là chọn theo cách đọc-sửa của P. H. S., không đúng mặt chữ.                                            

[29] Vô kêu thằng Súc 無 呌 倘 畜, Cho nó lấy tiền 朱 奴 𥙩 錢: Kêu thằng Súc lấy tiền đưa cho Ba Bành. Xưa nhà giàu sang thường thường dùng một người tín cẩn chuyên lo việc chi thu những món tiền nho nhỏ, mình khỏi bận tâm làm chuyện lắt nhắt. Thằng Súc 倘 畜 giữ  vai trò  nầy, như  kiểu tài phú nếu nói tiếng thông dụng chừng một thế kỷ trước. (Chữ súc 畜 thêm bộ nhân để chỉ một cái tên Nôm, có thể đọc bằng nhiều âm, P. H. S. đọc là Sốt. Tôi đọc Súc vì vì thấy nó phải hiệp vần với chữ chục 逐 ở trên.)

[30] Năm quan chẳng luận tờ biên 𠄼 貫 庒 論 詞 編, Tới ba tháng thời hoàn bản lợi 細 𠀧 躺 時 完 本 利: Tiền cho vay chỉ có năm quan cần gì giấy tờ cho thêm rộn ràng, đủ ba tháng thì trả một lần cả lời lẫn vốn. Chữ lợi 利 ở đây là tiền lời, tiền lãi, không phải lợi là lại, chỉ trả lại tiền vốn mà thôi. Sáu Tồn là tay cho vay, không có cái chuyện cho vay không lời! Đọc hoàn vốn lợi dễ gây hiểu lầm.

[31] Nơi huê viện dời chơn 尼 花 院 移 真, Chốn cẩm đường lui gót 准 錦 堂 雷 𨃴: Xin từ giã. Huê viện 花 院, vườn hoa và cẩm đường 錦 堂 , phòng gấm, là những tiếng dùng cho đẹp lời để chỉ nơi nhà giàu, không nhứt thiết là phải có huê viên, có phòng gấm. Văn chương xưa sính dùng cách nầy.